چالش‌های فرهنگی و تمدنی هوش مصنوعی

اشاره: هوش مصنوعی را می توان یکی از بزرگترین ابداعات و اختراعات بشر زمینی به دلایل زیادی همچون کمک به پیشرفت و نقش در حل مسائل جوامع معرفی کرد، از همان بدو ورود هوش مصنوعی به عرصه های جهانی و جوامع مختلف تأثیرات آن را در سازمان ها و دستگاه های بزرگ قابل مشاهده بود و زمینه‌ساز ظهور تغییرات زیادی در زمینه‌های مختلفی همچون فرهنگ جوامع بشری بود.

جمهوری اسلامی ایران همواره در گسترش فرهنگ و پیشرفت علم نقش مهمی در میان کشورهای جهان اسلام داشته و بدین دلیل از تکنولوژی های روز دنیا برای رسیدن به اهداف خود از جمله اهداف اسلامی و فرهنگی خود بهره برده است.

در این راستا خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، گفت‌وگویی را با حجت الاسلام مجید مبینی مقدس مدیر حلقه فقهی روش شناسی اجتهاد (روشنا) و عضو هیئت علمی و مدیر گروه ارتباطات دانشکده علوم اجتماعی، رسانه و ارتباطات دانشگاه ادیان انجام داده است که در ادامه می خوانیم:

رسا ـ ماهیت و تعریف هوش مصنوعی چیست؟

هوش مصنوعی سیستمی است که مشابه انسان توانایی تفکر دارد؛ یعنی یادگیری و حل مسئله و استدلال و ... دارد، گسترش شتابان کمی و کیفی هوش مصنوعی در جهان و شکل گیری فرصت ها و تهدیدهای برآمده از آن، از جمله عوامل توجه بیشتر به هوش مصنوعی در سال های اخیر بوده است.

رسا _ فرصت ها و تهدیدات فرهنگی هوش مصنوعی در آینده را چگونه ارزیابی می کنید؟

در حوزه فرصت های هوش مصنوعی زیاد گفت و گو شده و از این رو شاید نیاز باشد به تهدیدها توجه بیشتری داشته باشیم، در این باره می توان گفت که با موضوع هوش مصنوعی، تقریبا اکثر مباحث فلسفه تکنولوژی جان تازه ای گرفته است و هر یک از مباحث آن می تواند مجددا مطرح و با تطبیق بر مسئله هوش مصنوعی بازخوانی شود.

مثلا یکی از مباحثی که در فلسفه تکنولوژی مورد بحث بوده است؛ خودمختاری تکنولوژی بوده است؛ بدین معنا که برخی فیلسوفان تکنولوژی مثل ژاک ایلول ابراز نگرانی می‌کردند که تکنولوژی به نیرویی مستقل در جامعه تبدیل شده و مسیر تحول و پیشرفت خود را، خود تعیین می کند.

به عبارت دیگر تکنولوژی از کنترل انسان خارج شده و بر اساس قوانین و منطق درونی خود توسعه می یابد و تکنولوژی هیچ محدودیت اخلاقی و اجتماعی را برنتافته و در مقابل رشد و توسعه افسار گسیخته خود مانعی را به رسمیت نمی شناسد.

این رهیافت انتقادی با تکنولوژی های پیشین چندان همخوان نبود و مقبول سایر فیلسوفان تکنولوژی نیز قرار نمی گرفت؛ اما امروزه می توان آن را به راحتی بر هوش مصنوعی تطبیق داد و حقیقتا از این باب ابراز نگرانی کرد، همچنین سایر مباحث فلسفه تکنولوژی نیز ظرفیت بازخوانی و به‌روز شدن با تکیه بر موضوع هوش مصنوعی را دارد.

اما شاید از منظر دینی بتوان یکی از مهمترین آسیب های هوش مصنوعی را تخدیر فکری انسان دانست، در قرآن کریم و احادیث، بسیار بر روی تعقل تاکید می شود و راه سعادت دنیوی و اخروی نیز همین امر دانسته می شود؛ اما تکنولوژی های رسانه ای و به طور برجسته هوش مصنوعی می تواند بر روی این مولفه تاثیر منفی بگذارد.

نیکلاس کار مقاله ای دارد با عنوان آیا گوگل ما را احمق می کند؟ و کتابی دارد با عنوان «کم عمق ها؛ اینترنت با مغز ما چه می کند؟» (که به زبان فارسی هم توسط دو ناشر ترجمه و منتشر شده)؛ او معتقد است استفاده از اینترنت باعث ضعیف شدن قدرت تفکر در انسان می شود؛ او می گوید: «قبلاً به آساني مي‌توانستم در يك كتاب يا مقاله‌اي طولاني غوطه‌ور شوم و ذهن درگير جريان روايي متن يا تغيير جهت‌هاي استدلال مي‌شد و ساعت‌ها در امتداد رشته‌هاي طولاني نثر پرسه مي‌زد، اكنون ديگر به ندرت چنين چيزي رخ مي‌دهد، معمولاً بعد از دو يا سه صفحه تمركز از بين مي‌رود، آشفته مي‌شویم، رشته موضوع را از دست مي‌دهیم و به دنبال كار ديگري مي‌گردیم تا انجام دهیم»

این ابراز نگرانی نسبت به اینترنت است؛‌ در حالی که اینترنت فقط داده ها را به انسان می دهد و تحلیل داده ها با خود انسان است؛ اما نیکلاس کار درباره هوش مصنوعی چه خواهد گفت؟ اگر اینترنت باعث ضعف در تفکر و سطحی شدن انسان ها می شود؛ درباره هوش مصنوعی که خودش به جای انسان ها تفکر هم می کند چه بگوییم؟ این امر به طور خاص در انجام پژوهش های علمی هم مشخص است و گاه دیده می شود که تحلیل علمی در یک مقاله را نه یک انسان، بلکه یک هوش مصنوعی نوشته است.

بنابراین تضعیف تفکر و اندیشه را می توان یکی از مهمترین تهدیدات فرهنگی و حتی تمدنی هوش مصنوعی دانست؛ چرا که یکی از برجسته ترین ویژگی های فرهنگی مردم ایران، داشتن تفکر است و همین امر یکی از مولفه های شکوفایی فرهنگی و تمدنی ایران در طول تاریخ بوده است.

حتی هدف انقلاب اسلامی را نیز می توان از یک منظر، ارتقای تفکر در انسان دانست؛ این امر حتی در شعارهای انتخابات ریاست جمهوری آیت الله خامنه ای نیز وجود داشت که: «حکومت اسلامی آن حکومتی است که مردم را به فکر کردن دعوت می کند».

رسا ـ چه راهکارهایی را برای جلوگیری از آسیب های فرهنگی هوش مصنوعی پیشنهاد می دهید؟

اگر هوش مصنوعی بیاید و در بخشی از ورودهای خود، عنصر حیاتی تفکر، این مولفه بنیادین فرهنگ ایرانی را تضعیف کند، تبعات آن بسیار سنگین خواهد بود و رسیدن به تمدن نوین اسلامی دشوارتر می شود؛ از این رو با تدابیری مثل گسترش فرهنگ کتاب خوانی در جامعه و آموزش فلسفه و تفکر به نسل جدید، باید مانع از بروز این چالش فرهنگی و تمدنی شد.