سبک زندگی؛
خانواده و روابط خویشاوندی
خبرگزاری رسا ـ قابلیت‌های انسان طوری است که قادر نیست به تنهایی زندگی خود را اداره کند؛ لذا به کمک، مساعدت و یاری دیگران نیازمند است. انسان با کمک والدین خود پرورش پیدا می‌کند. چه بسا اگر والدین نباشند، انسان هم تربیت نشود و به شایستگی نرسد.
قابلیت‌های انسان طوری است که قادر نیست به تنهایی زندگی خود را اداره کند؛ لذا به کمک، مساعدت و یاری دیگران نیازمند است. انسان با کمک والدین خود پرورش پیدا می‌کند. چه بسا اگر والدین نباشند، انسان هم تربیت نشود و به شایستگی نرسد.
همچنین انسان با اقوام، خویشان و بستگان خود در ارتباط است؛ به طوری که همین ارتباط باعث آشنایی و محبت بیشتر در انسان می‌شود؛ امیرمومنان حضرت علی علیه‌السلام در این باره فرموده: «لا یَعدِلَنَّ أَحَدُکُم عَنِ القَرَابة؛ هیچ یک از شما از خویشاوندانش روی بر نگرداند.»1
زیرا خویشاوندان انسان، بال و دست توانای دفاعی او هستند؛ به طوری که هم از جهت مادی و هم از جهت روحی و عاطفی می‌توانند کمک‌کننده انسان باشند. امام صادق علیه‌السلام درباره صله رحم به نقل از پیغمبر اکرم صلّی الله علیه و آله می‌فرماید: «إنَّ صِلَةَ الرَّحِمِ تُزَکِّی الأعمَالَ وَ تُنمِی الأموَالَ وَ تُیَسِّرُ الحِسابَ وَ تَدفَعُ البَلوَی وَ تَزِیدُ فِی الرِّزق؛ صله رحم باعث می‌شود که اعمال انسان رشد کند و پاکیزه شود، اموال زیاد شود. خدا به خاطر این همکاری و تعاون حساب روز قیامت را آسان می‌کند، بلا را از انسان دور می‌کند و بر رزق او می‌افزاید.»2
آن چنان صله رحم مورد تأکید اسلام قرار گرفته است که پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله یک روز بدون هیچ مقدمه‌ای اصحاب خود را دعوت کرد و این سخن را با آنها در میان گذاشت؛ فرمود: «أوصِی الشَّاهِدَ مِن أُمَّتِی وَ الغَائِبَ مِنهُم وَ مَن فِی أَصلابِ الرِّجالِ وَ أرحَامِ النِّساءِ إِلی یَومِ القِیامَةِ أَن یَصِلَ الرَّحِم وَ إن کانَت مِنهُ عَلَی مَسیرَةِ سَنَةٍ فَإنَّ ذَلکَ مِنَ الدِّین؛ به حاضر و غایب و همه کسانی که تا روز قیامت به دنیا می‌آیند و اینک در اصلاب پدران یا ارحام مادران خود هستند، سفارش می‌کنم که صله رحم کنید و با خویشان پیوند و ارتباط داشته باشید. هر چند که در فاصله یکسال سفر نسبت به یکدیگر قرار داشته باشید. همانا این کار جزء دین است.»3
در روایتی دیگر پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله فرمود: «صِلُوا أَرحامَکُم فِی الدُّنیا وَ لَو بِسَلامٍ؛ با خویشان خود ارتباط برقرار کنید گر چه با سلامی باشد.»4 پس حداقل ارتباط با خویشان سلام کردن است.[که این، اهمیت موضوع را می‌رساند.]
در روایتی دیگری از امام صادق علیه‌السلام آمده که فرمود: «تَوَاصَلُوا وَ تَبَارُّوا وَ تَرَاحَمُوا وَ تَعَاطَفُوا؛ صله رحم انجام دهید و نیکی کنید و با رحمت و عطوفت با یکدیگر برخورد کنید.»5
صله رحم و نظر دانشمندان دینی
در خصوص صله رحم و محدوده آن، دانشمندان و کارشناسان عباراتی دارند. مرحوم نراقی فرموده: «صله رحم خویشان را در مال و مقام و دیگر خیرات شریک ساختن است.»6
مرحوم مجلسی فرموده: «صله رحم، احسان نمودن به نزدیکان و خویشاوندان؛ اعم از خویشاوندان نسبی و سببی، مهربانی و عطوفت نشان دادن و رعایت احوال آنهاست.»7
دانشمندان اسلامی در مفهوم «رَحِم» که متعلق صله رحم است و در قرآن و احادیث بر لزوم صله رحم و ارتباط با آنها تأکید گردیده است، نظرات متفاوتی دارند؛
1- عدّه‌ای قوم و خویش نسبی را مصداق رحم دانسته‌اند.
2- برخی رحم را صرفاً خویشاوندی از ناحیه پدر می‌دانند.
3- بعضی هر دو نفری را که نسبت محرم دارند و ازدواج آنها با هم حرام است، مصداق رحم دانسته‌اند.
4- برخی نیز همه افرادی را که به عنوان قوم و خویش شناخته می‌شوند؛ چه محرم و چه نامحرم، چه خویشان دور و چه خویشان نزدیک، جزء رحم می‌دانند؛ بنابراین آنهایی که در عرف مردم خویش نامیده می‌شوند، ارحام یکدیگرند. این نظر مرحوم شهید ثانی است.
1- عدّه‌ای قوم و خویش نسبی را مصداق رحم دانسته‌اند.
2- برخی رحم را صرفاً خویشاوندی از ناحیه پدر می‌دانند.
3- بعضی هر دو نفری را که نسبت محرم دارند و ازدواج آنها با هم حرام است، مصداق رحم دانسته‌اند.
4- برخی نیز همه افرادی را که به عنوان قوم و خویش شناخته می‌شوند؛ چه محرم و چه نامحرم، چه خویشان دور و چه خویشان نزدیک، جزء رحم می‌دانند؛ بنابراین آنهایی که در عرف مردم خویش نامیده می‌شوند، ارحام یکدیگرند. این نظر مرحوم شهید ثانی است.
در مورد اینکه منظور از صِله، در صله رحم چه می‌باشد، شهید ثانی معتقد است، منظور از صله، آن چیزی است که به نظر عرف ارتباط گفته می‌شود و فرد را از قطع رحم خارج می‌سازد؛ بنابراین، بر حسب تشخیص عرف و فرهنگ‌های عرفی، صله متفاوت است. البته به دوری و نزدیکی منازل ارحام نسبت به هم نیز بستگی دارد.
قطع رحم
در جایی دیگر، مرحوم نراقی درباره قطع رحم فرموده است: «مراد از قطع رحم، این است که کسی خویشان و نزدیکان را با گفتار یا کردار اذیت و آزار رساند، یا از رساندن چیزی که مورد نیاز آنها است و او بیشتر دارد، مضایقه کند یا قادر باشد از او دفع ظلم کند و سرباز زند یا اگر مریض شود به عیادتش نرود و موقعی که از مسافرت برمی‌گردد، به زیارتش حاضر نشود.»9
همه این مواردی که گفته شد، قطع رحم محسوب می‌شوند. لذا صله رحم یک ارتباط گسترده‌ای است که همه این موارد را شامل می‌شود. این ارتباط ممکن اسن حضوری باشد که به طور معمول ذهن‌ها به این معنا منصرف است؛ همچنین ممکن است این ارتباط، تلفنی، مکاتبه‌ای و یا به صورت هر نوع احسان و لطفی باشد که در حق یکی از خویشان روا داشته شود.
پس ملاقات حضوری، ارتباط تلفنی، ارتباط مکاتبه‌ای، کمک‌های مادی، معنوی و مشاوره‌ای و هرگونه تلاشی که برای رفع مشکل از خویشاوندان باشد، صله رحم به حساب می‌آید.
امام صادق علیه السلام فرمود: «التَّواصُلُ بَینَ الأَخوَانِ فِی الأخوَانِ فِی الحَضَرِ التَّزاوُرُ وَ فِی السَّفَرِ التَّکاتُبُ؛ پیوند میان دوستان در وطن دید و بازدید و در سفر نامه نگاری است.»10
اگر چه این روایت به پیوند میان دوستان اشاره دارد، ولی می‌توان از آن به عنوان راهکاری برای ارتباط با خویشاوندان سود جست.
صله رحم و محبوب شدن نزد اقوام
هنگامی که یکی از افراد فامیل، دچار بحران و مشکل در زندگی خود می‌شود، اگر یکی از خویشانش، با او صله رحم کند و نگرانی او کم کند، در این صورت خانواده‌ای که دچار رنج و سختی شدند، او را نجات دهنده‌ای آسمانی می‌پندارند که برای حل مشکل و رهایی آنها فرود آمده است، گر چه از او، تنها همدردی و همدلی ببیند. از امام علی علیه‌السلام نقل است که فرمود: «صِلةُ الرَّحِم تُوجِبُ المَحَبَّةَ؛ صله رحم، محبت آور است.»11
بدون شک، صله رحم به معنای حفظ حرمت و موقعیت و توجّه به طرف مقابل است و هر فردی که از دیگران، توجّه و دل‌جویی بیند، به آنها علاقه‌مند می‌شود. در این صورت فرد کمک کننده در میان ایل و تبار خویش و چه بسا در میان اطرافیان و نزدیکان محبوب خواهد شد؛ امام علی علیه السلام در این باره فرمود: «صله رحم، انسان را در میان خانواده و بستگانش محبوب می سازد.»12
مدیریت روابط زوجین با والدین
طبق آموزه‌های دینی، توصیه جدّی به رفت و آمد و صله رحم با خویشان، به ویژه والدین شده است؛ بطوری که در حدیثی از پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله فرمود: «هر کس قطع رحم کند، موجب قطع نزول رحمت خداوند شده است.»13
از این رو همسران نباید با والدین خود حتّی با وجود تنش‌های خیلی شدید، قطع رابطه کنند؛ امّا می‌توانند در صورت بروز مشکل، الگوی رابطه‌ای خود را تغییر دهند. به عنوان مثال؛ لزومی ندارد که آقا داماد و عروس خانم، از صبح به خانه والدینشان بروند و تا پاسی از شب، آن جا بمانند. برای همسرانی که والدین مداخله‌گری دارند، این مدت زمان طولانی آسیب‌های زیادی را در روابط ایجاد می‌کند.
آیا منظور از صله رحم، جویا شدن از حال همکدیگر است یا یافتن فرصت‌هایی برای سخنان بیهوده و چه بسا آسیب‌زا؟ به طور قطع، هدف، جویا شدن از حال همکدیگر است.
امّا مدل پیشنهادی برای زوج‌هایی که از مداخله‌های آسیب‌زای والدین خود رنج می‌برند، کم کردن مدت زمان ماندن در منازل یکدیگر است. در مواردی که احتمال برخورد با والدین وجود دارد، می‌توان مدت اقامت در منزل را کم کرد، امّا بر کیفیت آن باید افزود. به جای ماهی یکبار، آن هم هشت ساعت مهمانی رفتن، آن را به دو، سه ساعت در هفته یا هر دو هفته یکبار می‌توان کاهش داد.
محدوده حداقلی و حداکثری در روابط
افراد با توجه به مسئولیت‌ها، فرصت‌ها و توانایی‌هایی که دارند، لازم است در راستای برقراری صله رحم تلاش کنند. طبق آموزه‌های دینی در مرحله اول نسبت به والدین و در مراحل بعدی نسبت به سایر بستگان به این وظیفه عمل کنند و بهترین راهکار را برای صله رحم را انتخاب کنند. در حدیثی از پیغمبر اکرم صلّی الله علیه و آله آمده است؛ «اسامی انساب و خویشاوندان خود را یاد بگیرید و حفظ کنید.»14
این باعث می‌شود که افراد توانایی صله رحم را از دست ندهند؛ البته فرصت‌ها را باید سنجید و بر اساس حداکثر و حداقل توزیع شود؛ مثلا فردی که در شهرستان زندگی می‌کند و به خاطر شرایط کاری خود مجبور است که سال به سال به خانواده خود سر بزند، از او انتظاری بیش از این نیست؛ ولی می‌توان به وسیله تلفن زدن و همچنین پیام فرستادن، این مسئله را جبران کرد.
حداقل صله رحم همان طور که در روایت گفته شده است، همان سلام کردن و حداکثر آن به کارگیری تمام توان برای انواع کمک‌ها است.
روابط و بروز اختلافات
گاهی ارتباط تنگاتنگ موجب بروز یکسری اختلافات می‌شود و به نظر می‌رسد گاهی باید رابطه‌ها کمتر شود تا تنش‌ها نیز کمتر شود؛ امّا فرد در جمع بندی، با خِرد و عقلانیت دینی خود باید این مسائل را حل کند. فرمول حل این مسئله نیز این است که انسان توجّه کند که این عمل چقدر در جهت تقرّب به پروردگار مؤثرتر است.
فردی نزد امام صادق علیه‌السلام آمد و به او عرض کرد: «تَکُون لِی القِرَابة عَلَی غَیرِ أمرِی، الهُمَّ عَلَیّ حَقٌّ؟ قَالَ: نَعَم حَقّ الرَّحِم لَایَقطعُهُ شِیءٌ وَ إذَا کَانُوا عَلَی أمرِکَ کَان لَهُم حَقّان؛ حَقُّ‌الرَّحِم وَ حَقُّ‌الإِسلامِ؛ خویشاوندانی دارم که بر دین من نیستند، آیا آنها بر من حقی دارند؟ حضرت فرمود: آری، حق خویشاوندی را چیزی قطع نمی‌کند و اگر هم دین تو باشند دو حق بر تو پیدا می‌کنند؛ حق خویشاوندی و حق اسلام.»15
اگر صله رحمی باعث تایید اهل معصیت شود و متجاهر به معصیتی را تقویت کند، این گونه معصیت چه بسا از جهت دینی، غیرشرعی و نادرست باشد و در چنین مواردی برای اینکه قطع رحم هم کاملا اتفاق نیفتد و تالی فاسدی هم نداشته باشد، می‌توان با یک تلفن یا پیام فرستادن ارتباط حداقلی خود را حفظ کرد.
بنابراین در به کار گرفتن هر راهکاری در روابط باید در یک آمیزه‌ای از دستورات دینی عمل کرد و آنها را جدای از هم نبینیم؛ یعنی در کنار کم کردن رابطه خود با چنین افرادی، لازم است اصل امر به معروف و نهی از منکر را نیز توجّه داشت و با توجه به این اصل روابط خودمان را با چنین افرادی حفظ کرد.
منبع:
[1]. بحارالانوار، ج71، ص104
[2]. اصول کافی، ج2، ص157
[3]. اصول کافی، ج2، ص151
[4]. بحارالانوار، ج71، ص104
[5]. اصول کافی، ج2، ص175
[6]. جامع السعارات، ج2، ص256
[7]. بحارالانوار، ج71، ص109
[8]. مقاله صله رحم و ارتباط خانوادگی، ص4، سال 1391
[9]. جامع‌السادات، ج2، ص256
[10]. اصول کافی، ج2، ص670
[11]. غررالحکم، ج4، ص209، ح5825
[12]. مقاله صله رحم و ارتباط خانوادگی، ص1، سال 1391
[13]. میزان الحکمه،ح7273
[14]. خانواده پویا، ج8، ص59
[15]. اصول کافی، ج2، ص157،ح30
[1]. بحارالانوار، ج71، ص104
[2]. اصول کافی، ج2، ص157
[3]. اصول کافی، ج2، ص151
[4]. بحارالانوار، ج71، ص104
[5]. اصول کافی، ج2، ص175
[6]. جامع السعارات، ج2، ص256
[7]. بحارالانوار، ج71، ص109
[8]. مقاله صله رحم و ارتباط خانوادگی، ص4، سال 1391
[9]. جامع‌السادات، ج2، ص256
[10]. اصول کافی، ج2، ص670
[11]. غررالحکم، ج4، ص209، ح5825
[12]. مقاله صله رحم و ارتباط خانوادگی، ص1، سال 1391
[13]. میزان الحکمه،ح7273
[14]. خانواده پویا، ج8، ص59
[15]. اصول کافی، ج2، ص157،ح30
عقیل مصطفوی مجد
975/702/ر
ارسال نظرات